Trước tiên, mình xin phép nhắc lại một số nguyên tắc dinh dưỡng cho trẻ thiếu Citrin:

1. Chế độ ăn giảm chất đường bột (tăng chất béo và đạm)
2. Thêm MCT vào chế độ ăn
3. Lựa chọn công thức có Lactose hoặc không có Lactose
4. Tránh nhịn đói kéo dài

Bài này, mình tập trung nói về nguyên tắc số 3 – Lựa chọn công thức dinh dưỡng có Lactose hay không cho trẻ thiếu Citrin. Phần này cực kì quan trọng cho các trẻ mới được chẩn đoán từ sàng lọc sơ sinh, do trẻ đa số còn sữa mẹ để dùng và còn đang ở độ tuổi dùng sữa hoàn toàn (chưa ăn dặm).

Citrin là bệnh rối loạn chuyển hóa phân bố nhiều tại khu vực châu Á, trong đó Nhật Bản là quốc gia có rất nhiều nghiên cứu và hướng dẫn cho trẻ thiếu Citrin nhất cho đến thời điểm hiện tại. Và theo khuyến cáo của Nhật năm 2019, chế độ ăn cho trẻ thiếu Citrin gồm 2 thành phần chính là sữa và MCT. Trong đó, MCT được bổ sung bằng dầu MCT hoặc MCT được pha chế sẵn trong sữa, và sữa có thể lựa chọn từ 1 trong những loại như sau:

✅ Sữa Galactose-free
✅ Sữa Lactose-free
✅ Sữa công thức thông thường
✅ Sữa mẹ

Tuy nhiên, không phải bé thiếu Citrin nào cũng có thể dùng sữa mẹ, cũng không phải bé thiếu Citrin nào cũng bắt buộc phải dùng sữa Lactose-free. Các hướng dẫn hiện tại thường dựa vào việc trẻ có tình trạng Galactosemia hay không để lựa chọn sữa cho trẻ.

Đối với trẻ có tình trạng Galactosemia, trẻ nên dùng sữa Galactose-free hoặc Lactose-free (kèm với MCT). Trẻ không có tình trạng Galactosemia có thể dùng sữa thông thường, trong đó có sữa mẹ (và vẫn kèm với bổ sung MCT).

Galactosemia là gì? Nó nguy hiểm cho trẻ Thiếu Citrin như thế nào?

Sữa, chứa carbohydrate dưới dạng chủ yếu là lactose – một disaccharide. Quá trình thủy phân lactose là một quá trình cần thiết cho sự hấp thu sữa vào cơ thể, quá trình này “cắt” lactose tạo ra 2 đơn vị nhỏ là glucose và galactose (bằng cách phân giải liên kết glycosidic).

Lactose = Glucose + Galactose

Trẻ bất dung nạp lactose là do cơ thể thiếu hụt enzyme lactase. Khi đó, lactose không được phân giải sẽ đi xuống ruột già và bị vi khuẩn lên men, gây ra các triệu chứng khó chịu như đầy hơi, đau bụng và tiêu chảy. Ngược lại, trẻ có tình trạng ứ galactose trong máu (galactosemia) lại gặp vấn đề trong việc chuyển hóa galactose, khiến nó tích tụ trong cơ thể và gây độc.

Galactosemia là một biểu hiện trong NICCD, được phát hiện bằng xét nghiệm sàng lọc sơ sinh. Nghiên cứu của Ohura và cộng sự năm 2007 cho thấy, trong số 30 trẻ được phát hiện bằng sàng lọc sơ sinh, có 8 trẻ (26%) tăng galactose, trong đó 6 trẻ có biến chứng đục thủy tinh thể (cataracts) – một biến chứng kinh điển của tình trạng ứ galactose. Nếu phát hiện ở giai đoạn muộn, có thể đục thủy tinh thể vĩnh viễn, gây ra giảm hoặc mất thị lực hoàn toàn. Tuy nhiên, trên thực tế, vẫn còn nhiều trẻ được chẩn đoán muộn hoặc không làm test galactose trong xét nghiệm sàng lọc sơ sinh. Trong một nghiên cứu hồi cứu toàn quốc năm 2022 tại Nhật Bản cho thấy chỉ có 31% trẻ NICCD (23/75) được phát hiện Thiếu Citrin bằng sàng lọc sơ sinh.

Phân biệt Galactosemia cổ điển và Galactosemia do Thiếu Citrin

Galactosemia bẩm sinhdo đột biến GALT (galactose-1-phosphate uridyltransferase) gây mất chức năng chuyển galactose-1-phosphate thành UDP-galactose, dẫn đến tích tụ galactose và các chất chuyển hóa của nó. Trong khi đó, cơ chế tăng galactose máu trong bệnh thiếu Citrin là một hệ quả của sự mất cân bằng chuyển hóa tổng thể, chứ không phải do thiếu hụt trực tiếp enzyme như trong bệnh lý galactosemia bẩm sinh cổ điển.

Citrin là một thành phần quan trọng của con thoi malate-aspartate, có vai trò vận chuyển NADH từ bào tương vào ty thể. Khi thiếu citrin, tỷ lệ NADH/NAD+ trong bào tương tăng cao. Quá trình chuyển hóa galactose bị ức chế tại bước xúc tác bởi enzyme UDP-glucose 4-epimerase, do enzyme này nhạy cảm với sự tăng nồng độ NADH trong bào tương. Điều này dẫn đến sự tích tụ các chất chuyển hóa galactose độc hại, làm trầm trọng thêm tình trạng NICCD.

Hình: Chuyển hóa Galactose

Trong galactosemia cổ điển: Chế độ ăn bắt buộc phải loại bỏ hoàn toàn lactose và galactose, bởi ngay cả một lượng nhỏ galactose cũng có thể gây độc tính. Do đó, sữa “lactose-free” thông thường (được sản xuất bằng enzym lactase, phân giải lactose thành glucose và galactose) vẫn chứa galactose và không phù hợp cho bệnh nhân.

Việc điều trị dinh dưỡng cho trẻ Thiếu Citrin có kèm tình trạng Galactosemia cần hạn chế carbohydrate (bao gồm lactose và các loại đường khác) nhằm giảm gánh nặng cho con đường chuyển hóa bị khiếm khuyết. Các nghiên cứu tại Nhật Bản đã gợi ý rằng sữa công thức lactose-free có thể dung nạp tốt ở trẻ thiếu citrin, nhờ vào các cơ chế bù trừ hoặc do mức độ nhạy cảm với galactose không nghiêm trọng như trong galactosemia cổ điển.

Phân biệt sữa lactose-free và sữa galactose-free

Cần phân định rõ ràng giữa sữa lactose-free và sữa galactose-free, bởi sự khác biệt này chủ yếu xuất phát từ quy trình sản xuất và có ý nghĩa lâm sàng quan trọng đối với các bệnh nhân rối loạn chuyển hóa galactose.

Sữa lactose-free thường được sản xuất bằng hai phương pháp chính. Thứ nhất, phương pháp thủy phân enzyme sử dụng lactase (β-galactosidase) để phân giải lactose thành glucose và galactose, qua đó loại bỏ hoàn toàn lactose nguyên vẹn nhưng vẫn để lại một lượng galactose tự do trong sản phẩm. Thứ hai, phương pháp siêu lọc (ultrafiltration) giúp tách bỏ phần lớn lactose đồng thời loại bỏ một phần protein hòa tan và khoáng chất, dẫn đến thay đổi nhẹ trong thành phần dinh dưỡng, chẳng hạn giảm whey protein và một số vi chất trong khi tỷ lệ casein tăng lên. Tuy nhiên, ngay cả sau quá trình siêu lọc, sữa lactose-free vẫn có nguy cơ tồn dư galactose, do sự hiện diện của các carbohydrate khác hoặc do thành phần bổ sung sau chế biến.

Trái lại, sữa galactose-free, đặc biệt ở dạng công thức elemental, được tổng hợp từ các thành phần cơ bản như acid amin tự do, dầu thực vật và các carbohydrate thay thế (ví dụ maltodextrin). Nhờ quy trình này, sản phẩm đạt tiêu chuẩn loại bỏ hoàn toàn cả lactose lẫn galactose, đáp ứng yêu cầu “không galactose tuyệt đối” và thể hiện ưu thế hơn so với sữa lactose-free, vốn chỉ có thể coi là “ít galactose”.

Tiêu chuẩn sản phẩm sữa công thức “lactose-free” tại Nhật Bản không khác biệt về hàm lượng galactose so với quốc tế. Điểm khác biệt nằm ở hướng dẫn điều trị lâm sàng: Trẻ mắc galactosemia liên quan đến thiếu citrin có thể sử dụng sữa “lactose-free” dưới giám sát chặt chẽ của bác sĩ chuyên khoa. Một số sản phẩm chuyên biệt như Morinaga Nonlact được khuyên dùng, với ghi chú phù hợp cho cả bệnh nhân bất dung nạp lactose và galactosemia. Tuy nhiên, cần nhấn mạnh rằng việc sử dụng sữa “lactose-free” cho trẻ mắc bệnh thiếu citrin tại Nhật Bản không xuất phát từ sự khác biệt về tiêu chuẩn hàm lượng galactose trong sản phẩm, mà dựa trên nhận thức về cơ chế bệnh sinh riêng biệt của thiếu citrin. Phác đồ điều trị tập trung vào việc giảm gánh nặng chuyển hóa carbohydrate toàn phần, thay vì loại bỏ tuyệt đối galactose như trong galactosemia cổ điển. Dưới đây là bảng tóm tắt cách lựa chọn sữa cho trẻ Thiếu Citrin theo tình trạng Galactosemia.

Bảng: Cách lựa chọn sữa cho trẻ Thiếu Citrin theo tình trạng Galactosemia (theo hướng dẫn RLCHBS Nhật Bản, 2019)

Thiếu citrin CÓ tăng galactose máu	Sữa tăng cường MCT, không chứa lactose
	Sữa không chứa galactose 100 mL + Dầu MCT 2 mL
	Sữa không chứa lactose 100mL + Dầu MCT 2 mL
Thiếu citrin KHÔNG tăng galactose máu	Công thức tăng cường MCT acid béo thiết yếu
	Sữa mẹ 100mL + Dầu MCT 2mL
	Sữa công thức thông thường 100 mL + Dầu MCT 2 mL

Một số loại sữa Lactose-free tại Việt Nam

Để xác định trẻ có Galactosemia hay không, mẹ nên liên hệ với bác sĩ đang theo dõi bệnh cho bé, từ đó mới xác định được con có cần dùng sữa free-lactose hay không, cũng như con có được dùng sữa mẹ hay không, chứ không nên tự ý sử dụng sữa mà không có lời khuyên từ bác sĩ.

Có một điểm đáng lưu ý rằng, nhiều mẹ nghĩ rằng dùng sữa lactose-free là dùng với mục đích giảm chất đường bột cho con, nhưng thực chất không phải như vậy. Sữa Lactose-free vẫn có tỉ lệ chất đường bột tương tự sữa khác (chỉ là đường không phải là lactose), và tỉ lệ này hoàn toàn không phù hợp cho trẻ thiếu Citrin NẾU SỮA KHÔNG ĐƯỢC PHA THÊM MCT. Vì vậy, trẻ thiếu Citrin không nên dùng sữa Lactose-free pha chuẩn mà không thêm MCT.

Trước đây, Pregestimil vẫn còn trên thị trường, đây là một loại sữa phù hợp cho trẻ thiếu Citrin cả về tỉ lệ đường : đạm : béo lẫn tỉ lệ MCT, và cả thành phần free-lactose nữa. Nhưng các sữa free-lactose khác thì không được như vậy, vì vậy khi dùng cần phải điều chỉnh cách pha sao cho đạt đủ cho trẻ 4 nguyên tắc dinh dưỡng trên đầu bài. Mỗi sữa sẽ có một cách pha khác nhau, có sữa chỉ cần thêm 2g MCT cho mỗi 100ml sữa là đã đủ yêu cầu, tuy nhiên có sữa chỉ cần 1g MCT thôi là đã đạt, vì vậy mẹ cần khám thêm dinh dưỡng để được hướng dẫn cách pha nhé.

MCT và tỉ lệ đường : đạm : béo vẫn là 2 nguyên tắc quan trọng nhất trong chế độ ăn này, sẽ được viết vào một bài riêng. Các bạn có thể quét QR trên ảnh để tìm đọc thêm về các guideline của Nhật cho trẻ thiếu Citrin nhé.

Mọi phương pháp điều trị cho trẻ nên được hướng dẫn bởi bác sĩ của trẻ, chế độ dinh dưỡng cho trẻ bệnh lý cần được theo dõi sát và điều chỉnh dựa trên tình trạng từng bé, từng mốc tuổi và cân nặng khác nhau, vì vậy các bạn đừng tự ý thay đổi chế độ dinh dưỡng mà chưa hỏi ý kiến của bác sĩ đang theo dõi cho bé nhé.

Tài liệu tham khảo:

• Kido J, Häberle J, Sugawara K, et al. Clinical manifestation and long-term outcome of citrin deficiency: Report from a nationwide study in Japan. J Inherit Metab Dis. 2022 May;45(3):431-444.
• Hayasaka K. Metabolic basis and treatment of citrin deficiency. Journal of Inherited Metabolic Disease. 2021;44(1):110-117.
• Hayasaka K. Pathogenesis and Management of Citrin Deficiency. Internal Medicine. 2024;63(14):1977-1986.
• Inui A, Ko JS, Chongsrisawat V, et al. Update on the diagnosis and management of neonatal intrahepatic cholestasis caused by citrin deficiency: Expert review on behalf of the Asian Pan-Pacific Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition. Journal of Pediatric Gastroenterology and Nutrition. 2024;78(2):178-187.
• Diseases JSoIM. Newborn Mass Screening Disease Practice Guideline 2019. 2019.
• Bernstein LE, Rohr, F., F., van Calcar, S. Nutrition management of inherited metabolic diseases: Lessons from metabolic university. 2nd ed. ed. Bernstein LE, Rohr, F., F., van Calcar, S., editor.: Springer; 2022.
• Hayasaka, K., Numakura, C., Toyota, K., & Kimura, T. (2012). Treatment with lactose (galactose)-restricted and medium-chain triglyceride-supplemented formula for neonatal intrahepatic cholestasis caused by citrin deficiency. JIMD reports, 2, 37–44. https://doi.org/10.1007/8904_2011_42

---

Bài viết được viết ngày 23/12/2025.
BS. Nguyễn Chơn Minh Hiếu, khoa Dinh Dưỡng, Bệnh viện Nhi Đồng 1.

Xem bài viết tại page Dinh Dưỡng Trẻ Em

---

Danh mục bài viết Thiếu Citrin

👉 Vàng da do Thiếu hụt Citrin: Nguyên nhân, triệu chứng
👉 Phần 1: Tổng quan về bệnh thiếu Citrin
👉 Phần 2: Ăn dặm
👉 Phần 3: Lựa chọn Lactose-free hay không
👉 Phần 4: cách tính tỉ lệ PFC
👉 Phần 5: Lý do trẻ thiếu Citrin nên dùng đậu nành
👉 Một số thực phẩm trẻ Thiếu Citrin cần lưu ý
👉 Vì sao trẻ Thiếu Citrin cần tránh alcohol?
👉 Chuẩn bị cho bé Thiếu Citrin đi học

👉 Hoạt động tư vấn dinh dưỡng cho trẻ thiếu Citrin (online)

---

Công thức món ăn cho trẻ thiếu Citrin:

Cử phụ

👉 Panna Cotta
👉 Pudding bơ sữa
👉 Sữa hạt sen macca
👉 Bánh kem – cốt bánh bông lan
👉 Bánh chuối nướng
👉 Bánh chuối yến mạch
👉 Yaourt mix trái cây
👉 Công thức sữa hạt citrin tỉ lệ “tâm linh”
👉 Yến mạch ngâm qua đêm

Cử chính

👉 Bột ăn dặm: Thịt gà, bí đao, hạt sen
👉 Bột ăn dặm vị ngọt: đậu xanh, sữa
👉 Bột ăn dặm: cá hồi, bí đỏ, phô mai
👉 Bột ăn dặm: tôm, đậu cô ve
👉 Bột ăn dặm: thịt bò, bông cải
👉Bột ăn dặm: khoai sọ, thịt gà
👉 Cơm: gà sốt cam táo