Chào các bạn, dạo gần đây Khánh thấy khá nhiều mẹ quan tâm đến dị ứng đạm sữa bò, nhưng hay bị nhầm lẫn nó với bất dung nạp lactose, và cũng ngụp lặn trong các lời khuyên mà không biết chính xác tình trạng con mình nên dùng sữa gì, nên có chế độ ăn như thế nào. Vì vậy, Khánh viết loạt bài này, mong rằng sẽ giúp được các bạn định hướng phần nào cho bé nhé. Tất nhiên bài viết của Khánh chỉ mang thông tin cơ bản, không hoàn toàn chính xác trên tình trạng của từng bé, việc nên làm nhất vẫn là đưa bé đi bác sĩ, vì bác sĩ sẽ đánh giá bao quát các vấn đề khác chứ không riêng gì dị ứng (vì có khi bé nhà bạn không phải bị dị ứng hay bất dung nạp lactose đâu).

Một số khái niệm cần làm rõ

KHÁI NIỆM

Những phản ứng không mong muốn với thức ăn được chia ra 2 loại: Không dung nạp thức ăn và dị ứng thức ăn.

Trong đó, không dung nạp thức ăn (Food intolerances) là phản ứng sinh lý của cơ thể và dị ứng thức ăn (Food allergies) là phản ứng miễn dịch, nó được phân ra 2 nhóm nhỏ là thông qua trung gian IgE và không thông qua IgE.

Trên toàn thế giới, có khoảng 1-10% dân số dị ứng thức ăn. Có đến 6% trẻ em dị ứng thức ăn trong độ tuổi từ 1 đến 3 tuổi, trong đó khoảng 2.5% dị ứng sữa bò, 2% dị ứng trứng, 2-3% dị ứng đậu phộng. Khoảng 50% trẻ em hết dị ứng sữa và trứng khi đến độ tuổi đi học, ngược lại đối với dị ứng đậu phộng, hải sản thì khoảng 80-90% các bé vẫn còn dị ứng đến lớn.

Phản ứng dị ứng của cơ thể sẽ diễn ra như thế nào?

Đối với dị ứng thức ăn thông qua IgE

Khi ăn vào các thức ăn gây dị ứng, kháng thể IgE đặc hiệu được tạo ra à gắn kết với thụ thể trên TB mast, basophils, đại thực bào, TB răng.
Khi dị nguyên trong thức ăn tiếp xúc với kháng thể IgE, các chất trung gian được tiết ra làm giãn mạch, co cơ trơn, tăng tiết nhầy à dẫn đến triệu chứng dị ứng ngay lập tức.
Khi các TB mast và đại thực bào được hoạt hóa, nó tiết ra các cytokine thu hút và hoạt hóa các TB khác, ví dụ như BC ái toan và TB lympho, dẫn đến hiện tượng viêm kéo dài.
Triệu chứng do phản ứng qua trung gian IgE có thể ảnh hưởng đến da, tiêu hóa, hô hấp và tim mạch, như:
- Da: mề đay, phù mạch, đỏ bừng mặt
- Tiêu hóa: ngứa miệng, buồn nôn, nôn, đau bụng, tiêu chảy
- Hô hấp: nghẹt mũi (do phù niêm mạc mũi), chảy nước mũi, ngứa mũi, hắt hơi, phù thanh quản, khó thở, khò khè
- Tim mạch: rối loạn nhịp tim, hạ huyết áp, mất nhận thức

Đối với dị ứng không thông qua IgE, TB lympho, TB T đặc hiệu sẽ tiết ra một vài cytokine dẫn tới quá trình viêm mạn tính trễ hơn, gây ra triệu chứng tại da, ống tiêu hóa, đường hô hấp, như:

Da: ngứa, nổi ban
Tiêu hóa: chậm phát triển, no sớm, đau bụng, ói, tiêu chảy
Hô hấp: bệnh phổi lắng đọng hemosiderin do thức ăn

Đối với phản ứng dị ứng hỗn hợp vừa thông qua IgE, vừa không thông IgE có thể dẫn đến rối loạn mạn tính như viêm da dị ứng, hen, viêm thực quản – dạ dày ruột tăng bạch cầu ái toan.

Phân loại thức ăn gây dị ứng

Đối với phản ứng dị ứng thông qua IgE, thức ăn gây dị ứng thường chia thành 2 loại:

Class 1: thức ăn gây dị ứng khi xâm nhập vào đến đường tiêu hóa. Bất kì loại thức ăn nào đều có thể gây dị ứng dạng này, trong đó hơn 90% là trứng, sữa, đậu phộng, hạt cây (tree nut), cá, đậu nành và lúa mì. Người ta đã tìm ra đặc điểm của các loại protein gây dị ứng trong phần lớn các thực phẩm kể trên, trẻ có thể dị ứng chéo với các thực phẩm trong cùng nhóm. Dị ứng qua trung gian tế bào (non IgE) thông thường cũng gặp ở Class 1.
Class 2: thức ăn gây dị ứng gần giống với sự xâm nhập của phấn hoa vào đường thở.

Những thực phẩm hay dị ứng chéo

Bé có thể dị ứng các loại khác nữa, nhưng ít gặp nên Khánh ko liệt kê vào bảng, ví dụ như: Đậu cây (tree nut), Kiwi, táo, cà rốt, đào. Các loại dị ứng với trái cây như táo, cà rốt, đào (hội chứng dị ứng miệng) thường dị ứng do các protein không bền với nhiệt. Vì vậy nếu trẻ ăn trái cây tươi có thể bị ngứa miệng, nhưng trái cây nấu chín thì không bị.

Một số nghiên cứu gần đây cho thấy độ tuổi khởi phát dị ứng lúa mì và đậu nành có thể trễ hơn, đặc biệt là ở những trẻ dị ứng đa thực phẩm và nồng độ IgE theo từng thực phẩm đặc hiệu > 50 kUA/L.

BÁC SĨ CHẨN ĐOÁN BỆNH NHƯ THẾ NÀO?

Có thể các bạn rất thắc mắc vì sao bác sĩ không làm xét nghiệm gì cả mà lại “phán” bé bị dị ứng đạm sữa bò. Thật ra, các bác sĩ không hề “phán” đâu. Các bước chẩn đoán của bác sĩ nó dựa vào rất nhiều thứ (có khi nó chỉ diễn ra trong đầu, bác sĩ không giải thích gì hết nên bạn sẽ tưởng rằng bác sĩ không làm gì hết). Khi nghi ngờ một bé có dị ứng đạm sữa bò (DƯĐSB), bác sĩ sẽ phải tự trả lời một loạt các câu hỏi sau:

Liệu những triệu chứng của bé có đúng là phản ứng không mong muốn với thức ăn hay không? Hay nó là biểu hiện của một bệnh khác ngoài tiêu hóa?
Nếu đúng, thì nó là bất dung nạp với thức ăn – một phản ứng sinh lý của cơ thể hay nó là dị ứng thức ăn?
Nếu nó là dị ứng thức ăn, nó thuộc loại thông qua trung gian IgE hay thông qua trung gian tế bào (non-IgE)?

Để trả lời được những câu hỏi trên, bác sĩ sẽ khai thác bệnh của bé bằng những câu hỏi:

Loại thức ăn bạn nghi ngờ làm bé dị ứng là gì, liều lượng bé ăn là bao nhiêu?
Từ lúc bé ăn đến lúc xảy ra triệu chứng mất bao lâu?
Triệu chứng của bé là gì?
Từ trước đến nay bé đã từng dị ứng giống như vậy bao giờ chưa?
Liệu có những yếu tố nào khác làm cho bé dị ứng ngoài thức ăn hay không?
Từ lúc bé biểu hiện triệu chứng cuối cùng đến bây giờ là bao lâu rồi?

Sau khi hỏi những câu hỏi trên, bác sĩ sẽ đưa ra hướng chẩn đoán nghi ngờ rằng bé bị bất dung nạp thức ăn, dị ứng dạng IgE, dị ứng non-IgE, hay bệnh lý dạ dày ruột tăng BC ái toan, hay viêm da dị ứng vừa/nặng. Ở mỗi loại chẩn đoán, bác sĩ sẽ đưa ra các chỉ định làm xét nghiệm tương ứng để xác định lại, hoặc có thể dùng phương pháp điều trị thử bằng cách loại bỏ thức ăn nghi ngờ ra khỏi chế độ ăn, và bác sĩ sẽ dựa vào đó vừa điều trị vừa giúp chẩn đoán cho bé luôn.

Vì sao nhiều BS không làm xét nghiệm để chẩn đoán dị ứng?

Vì không phải loại dị ứng thức ăn nào cũng cho xét nghiệm IgE dương tính, ví dụ dị ứng thức ăn không qua trung gian IgE, biểu hiện qua các phản ứng muộn trên đường tiêu hóa hoặc viêm da dị ứng.

Mặc dù hiện nay vẫn có các phương tiện để chẩn đoán dị ứng thức ăn như skin prick testing (SPT), xét nghiệm IgE đặc hiệu, … nhưng độ chính xác của nó không cao, các chuyên gia vẫn đang nghiên cứu các phương pháp khác để chẩn đoán như Atopy patch testing, T cell stimulation tests… (Khánh không chuyên về vấn đề này đâu, nên Khánh sẽ cố gắng update kiến thức nhiều hơn để bổ sung vào phần này).

Nếu việc chẩn đoán Dị ứng đạm sữa bò chỉ dựa vào triệu chứng, vậy mẹ có thể tự chẩn đoán bệnh cho con được không?

Thật sự Khánh viết ra cái tiêu đề này, chính Khánh cũng rất buồn cười vì tại sao mình có thể đặt ra câu hỏi như vậy, lý do là không bác sĩ nào muốn mẹ tự chẩn đoán bệnh cho con hết. Nhưng không hề buồn cười đâu, Khánh biết rất nhiều mẹ cũng tự hỏi câu này, thậm chí tự chẩn đoán con mình và cho con dùng thử sữa luôn. Điều này cũng không quá nguy hiểm nếu bé dùng sữa xong và đỡ dị ứng, tuy nhiên vẫn còn một số vấn đề mà mẹ nên cân nhắc lại xem có nên đưa trẻ đi khám hay không:

Triệu chứng dị ứng có rất nhiều loại, thông thường nó sẽ giống triệu chứng của các bệnh lý tiêu hóa khác, có bé sẽ bị cùng lúc nhiều triệu chứng như tiêu phân nhầy máu, nôn ói, khò khè… Khi bác sĩ gặp bé, bác sĩ sẽ không nghĩ ngay là DƯĐSB mà còn nghĩ tới các bệnh lý khác nữa, việc bạn để bé ở nhà và tự điều trị bằng sữa dị ứng có thể sẽ làm bé bị chậm trễ điều trị nếu bé không phải bị DƯĐSB, sự chậm trễ này có thể dẫn đến các biến chứng nguy hiểm cho bé.
Nếu đúng là bé bị DƯĐSB, bác sĩ sẽ tiếp tục phân loại xem bé có biểu hiện thuộc loại dị ứng nào, nó không chỉ đơn giản là dị ứng qua IgE hay qua trung gian tế bào, mà sẽ còn phân theo triệu chứng trên cơ quan đích biểu hiện nổi trội nhất. Ví dụ như:
- Trên tiêu hóa, có thể phân ra các nhóm bệnh do phản ứng thức ăn như: Food protein–induced enterocolitis syndrome (FPIES), Proctocolitis, Enteropathy, Eosinophilic gastroenteropathies (nói chứ lười dịch quá hihi). Những bệnh này khác nhau về độ tuổi khởi phát, loại thức ăn gây dị ứng, nhóm triệu chứng thường gặp… và cũng khác nhau về cách điều trị luôn. Đối với sữa thủy phân toàn phần, có bệnh sẽ đáp ứng tốt sau 3-10 ngày, có bệnh đáp ứng sau 2-3 tuần, và thời gian, cách thức giới thiệu lại thức ăn cho bé cũng khác nhau. Khánh trích một phần bảng phân loại cho các bạn thấy được sự phức tạp trong việc chẩn đoán và điều trị nhé, nhưng đây không phải là tất cả đâu, bảng này dài lắm, và chỉ là một trong rất nhiều bảng giúp chẩn đoán cho bé thôi.
- Ngoài tiêu hóa ra, bé còn có thể có triệu chứng trên da, gồm các bệnh như viêm da dị ứng, phù mạch, mề đay cấp, viêm da quanh miệng… . Hoặc triệu chứng trên hô hấp và toàn thân, trong đó shock phản vệ là một triệu chứng quan trọng, cần vào cấp cứu ngay để tránh các trường hợp đáng tiếc xảy ra.

Vì vậy, viết tới đây, Khánh mong muốn rằng nếu bạn nào có nghi ngờ con mình dị ứng thì hãy đi khám bác sĩ để đảm bảo an toàn cho bé. Đừng hỏi các mẹ khác, cũng đừng hỏi các bạn bán sữa nhé!

Vậy mẹ có thể làm gì được cho con?

Mẹ hãy đưa con đi khám bác sĩ, và Khánh sẽ viết một loạt bài về các kinh nghiệm dùng sữa, điều trị cho bé, mong là sẽ giúp mẹ đỡ bỡ ngỡ khi cùng con điều trị bệnh này.

Sau đây, Khánh xin gửi các bạn một số FunFact về DƯĐSB nhé, đây cũng là những vấn đề mà các mẹ có con DƯĐSB rất quan tâm

Nguồn:

Lack G: Food allergy, N Engl J Med 359:1252–1260, 2008.
Anna Nowak-Węgrzyn, Hugh A. Sampson, Scott H. Sicherer. Food Allergy and Adverse Reactions
to Foods. Nelson Textbook of Pediatrics 21st. 2020; 176
Lack G. Update on risk factors for food allergy. J Allergy Clin. Immunol . 2012;129:1187–1197
Lerodiakonou D, Garcia-Larsen V, Logan A, et al. Timing of allergenic food introduction to the infant diet and risk of allergic or autoimmune disease: a systematic review and meta-analysis. JAMA. 2016;316(11):1181–1192

Những thông tin trong bài chỉ mang tính chất tham khảo, mỗi người là một cá thể khác nhau, có tình trạng cơ thể và bệnh lý đều khác nhau. Y học là thường xuyên thay đổi và cần phải cập nhật thường xuyên. Kiến thức Khánh ghi hôm nay, có khi ngày mai trên thế giới lại có nghiên cứu mới làm cho những gì Khánh viết trở nên lỗi thời. Vì vậy, Khánh mong rằng những gì Khánh viết sẽ giúp các mẹ phần nào chuẩn bị tâm lý, chứ các bạn đừng dùng nó để can thiệp vào việc điều trị của bác sĩ, cũng như đánh giá bất cứ một nhân viên y tế nào. Chỉ có bác sĩ điều trị cho bé là rõ nhất về tình trạng của con, và biết rõ nhất mình đang làm gì và cần làm gì nhất cho bé. Nếu có gì thắc mắc, các bạn hãy hỏi trực tiếp bác sĩ điều trị của bé nhé. Hãy nhớ rằng thông tin trên mạng chỉ dùng để tham khảo thôi.

Ngoài ra, Khánh rất biết ơn nếu các bạn phát hiện những bài viết của Khánh có sai sót và nhắn lại cho Khánh. Khánh sẽ xem lại và sửa chữa cho đúng nhất có thể.

Cảm ơn các bạn đã đọc

Các bạn có thể liên hệ với Khánh tại:
FB cá nhân: Khánh Bùi Similac
Fanpage: Dinh Dưỡng Trẻ Em
Shopee: sanhostoryhcm
Group: Tiệm sữa Khánh Bùi